માણસના જ્ઞાન વિજ્ઞાનના સીમાડાનું સૂક્ષ્મદર્શન થાય છે . એવી જ રીતે જોઈએ તો માગ ૨ માં પતનના આરે ઊભેલી રાજપૂતીને પણ ચેતવણીના સૂરો વીરરસની પેટીએ પહોચાડીને સંભળાધ્યા છે . બળતરાનાં બાકી રહેલાં પુનવસમું લોઠ કે , બળુકું અને મદાંઈના છોગા સમું , સૂતેલી વીરનાંને જગાડતું આ કાવ્ય છે ,
” નાવ મધસાગરે ખાજ રજપૂતનું ,
તોય રજપૂત હા ! લે’ર કરતો ,
દેશ જેનો ગયો , વેશ જેનો ગયો ,
પણ હજી પૂછ પર હાથ પરનો . ‘
ચારણોએ સામાન્ય રીતે પોતાને નભાવનારા રાજામોની પ્રશંસા કરી છે . એ વાતમાં સારી પેઠે તથ્ય છે . જયારે ભગતબાપુ જન્મ તો ચારણ હતા . પણ મેં અજાચકવ્રત ધારણ કરીને ચારણોત્તમ બની ગયા હતા , ખેટલે સાંભળનારાઓને ઊભાં ને ઊભાં છોરી નાંખે એવા ચાબખા રાજપૂતોને લગાવતાં સાથે સાથે સાથી રાજપૂતીને જે નાદવૈભવશાળી પંક્તિથી બિરદાવી અતીતનાં મસાણોમાંથી બેઠી કરી છે તે નાદવમવ નિહાળો !
સળગતાં ગામડાં ધોર ધાડા ચડે ,
ઝળહળે નાળ મોઢે અંગારા ;
વાર કરજો ધણી ! કોઈ હો ધણી
પ્રજાના સૂરનો થાય ભેટ .
વાંઝિયો શ્વાનના બાળ પંપાળતો ,
પુત્રવાળા તમે કાં રમાડો ?
આ લીટીઓ જો એ વખતના રાજાઓએ હૃદયમાં ઉતારી હોત તો તેમનું રથાન કંઈક અલગ જ હોત ! પણ અહીં આપણે એ વિચારવાનું રહે કે કવિ પોતાની આંતરચેતનાને પ્રગટ કરવાની ત્રેવડ ધરાવે છે કે નહીં . ભગતબાપુ આવી ત્રેવડવાળા કવિ હતા . લોકજીવન એટલે દરિદ્રોનું જીવન એવું નથી . કાગબાપુ દરિદ્રો કે દલિતોના કવિ નથી , પણ લોકજીવનમાં રહેલી દરિદ્રતાને કાવ્યમાં ઉતારતાં એમને સંકોચ થયો નથી . એમનું હાથી કાવ્ય વાંચતા આપણને ખ્યાલ આવે છે કેવો વીર્યવંત , કેવો પ્રભાવશાળી , કેવો પ્રતાપી ગજરાજ હતો !
” પશુપંખી હતા લપતાં છુપતાં ,
સુણીને વનરાજ સંતાઈ જતાં
એની હાંકથી ડુંગરડા હલતાં
એની મોટપ ઉપર એ વનમાં સહુ દિવસ સૂર્ય તપતો
એને છોરું હજારોનો સાથ હતો , એ હજારેક નારીનો નાથ હતો . ”
એ જ રીતે કાગવાણી ભાગ -૩ માં ગુજરાતી ભાષાના પ્રથમ પદ્મશ્રી ચારશ્ન કવિ અભણ કવિએ ભણેલાઉને અભણ કરી દે એવા માર્મિક ચોટદાર દુહાઓ છે . સ્થળ સંકોચ સાથે થોડાંક દુહાઓ માણીએ .
ઉજળિયાં આવેલ , પળિયાં તો માથે પ્રગટ ;
કાળાંને કાઢી મેલ , તને કેસ સંદેશો કાગડા ! ”
‘ જીવાઈ ઝોંટાણી , ધર ભીતર વેરી પર્યા ;
( ત્યારે ) માખી મધ તણી , કડવા ઘોડે કાગડા ! ‘
‘ ભડ લંકા ભૂપાળ , નવ ગ્રહ એને નમે ;
બચ્યું ન પાછળ બાળ , કા’ણી કેવા , કાગડા ! ‘
“ હૈયું ને કાપે હાથ ‘ , એને અંતરમાં અંદેશો નંઈ ;
( પણ ) ચણોછડીનો સાથ ( એની ) કોચવણ રહી ગઈ કાગડા ! ”
ભજનોમાં આપણી સંસ્કૃતિનો હુંકાળો હોંકારો સાંભળવા મળે છે . હજારોને લાખો પોલીસો કરતાંય વધારે ગુનાખો….